دشواري هاي هانتا بودن

اين چند وقت كه هانتا بودم داشتم در زيرزمين خانه ام با يك دستگاه پرس بي وقفه كاغذ باطله پرس مي كردم كه ببرند جاي ديگري تيزاب بريزند رويش خميرش كنند. البته فقط صحبت ِ همين چند وقت نيست، سی و پنج سال است که در کار کاغذ باطله هستم و همين روان ِ مرا خراب كرده است، چرا كه گاهي حس مي كنم اين كتاب ها را پرس نمي كنم بلكه به تشنج مي اندازمشان "سی و پنج سال است که دارم بسته های کاغذ باطله را به تشنج می اندازم" (ص 16) و شايد به همين خاطر است كه مدام احساس گناه مي كنم و خود را به طرز بيمارگونه اي مقصر مي دانم "من در هر موردی برای هر چه در هر کجا اتفاق می افتد به خاطر تمام وقایع ناگواری که در روزنامه ها می خوانم شخص خودم را گناهکار می دانم و حس می کنم که تمام این اتفاقات زیر سر من است" (ص 30) براي من كتاب هايم در حكم آدم هايي هستند مثل اعضاي خانواده ام و سوگواري من در مرگ آنها چيزي كم از سوگواري در مرگ عزيزانم ندارد "مگر نه آنکه کارکنان این محل [مرده سوز خانه] در زیرزمین شان با آدم ها همان کاری را می کردند که من در زیرزمین خودم با کتاب ها می کردم؟ (ص 13)

تنهايي پر هياهو را دوستي عزيزتر از جان چند سال پيش معرفي كرده بود بخوانم، مدت هاست از هم خبر نداريم؛ چند روز پيش نفس عميقي كشيدم و بهش اسمس زدم جواب نداد اين پست را به خاطره ي عزيز او تقديم مي كنم كه هنوز دلتنگم مي كند.

اولا همين اول موضع خودم را روشن كنم كه كتاب شاهكاري است كم نظير؛ البته هيچ كتاب خوبي به اندازه ي كافي خوب نيست درست همانطور كه در متن كتاب از هگل نقل مي شود كه انسان شريف به اندازه کافی شریف نیست. چيزي كه باعث مي شود خواندن كتاب لذتبخش باشد تازگي هايي است كه دارد؛ كتاب براي من از هر نظر تازه است اولا تا حالا از اين اقاي هرابال چيزي نخوانده بودم كه اين تازگي اول بود، دوم اينكه از جناب دوايي فقط مطالب سينمايي خوانده بودم و اين اولين رماني بود كه با ترجمه ي ايشان خواندم، تازه اينها تازگي هاي كم اهميت هستند، تازگي مهم ايده ي داستان و نوع نگاه ِ شخصيت ِ اصلي به جهان پيرامونش است. هانتا به معناي واقعي و غير اغراق آميز كلمه غرق در كتاب است و به خاطر شغلي كه دارد نمي تواند چيزي جر اين باشد؛ همين شغل كسالت بار و اندوهناك كه رگه هايي از جنايت را در خود دارد براي هانتا پتانسيل هاي كشف و شهود فراواني را ايجاد مي كند مثلا جايي در كتاب مي گويد "من چیزی جز قصابی رووف نیستم کتاب به من لذت انهدام را آموخته است (ص 4)" همين لذت انهدام است كه براي من تازگي دارد؛ لذت انهدام لذت وبرانگري، انگار مي خواسته بگويد لذت خودويرانگري و نگفته؛ براي من و خيلي از ما اين لذت تازگي ندارد اما خواندنش از زبان هانتا تازگي دارد.

وقتي مارلون براندو در انتهاي "آخرين تانگو در پاريس" روي ايوان خانه مي افتد و مي ميرد حالت يك جنين را به خود مي گيرد؛ اين حالت حالتي است كه بسياري از ما با آن آرام مي شويم چه وقت خوابيدنمان چه دراز كشيدنمان؛ حالا ببينيد هانتا با خودش چه مي گويد: "تاریک-روشن غروب است و من در خانه هستم. بر چارپایه ای نشسته ام و سرم پایین و پایین تر می رود تا عاقبت لب های مرطوبم بر زانویم قرار می گیرد و تنها به این صورت است که به خواب می روم." (ص 9)

اين كه چرا در پاراگراف بالا مي گويد لب هاي مرطوبم به خاطر اين است كه هانتا از صبح تا شب پاي دستگاه پرس آبحو مي نوشد و خودش سرانگشتي حساب مي كند كه همه آبجويي كه خورده را اگر جمع كني به اندازه يك استخر بزرگ پرورش ماهي مي شود.

"چهره ی مردی که هنر و مشروب او را به لبه ابدیت کشانده است" (ص 14)

هانتا خشونت موجود در جهان را از دو منظر مي بيند: يكي خشونتي تقديري كه انگار در سرنوشت و در ذات جهان است (مثل ِ خشونتي كه در دعواي موش هاي فاضلاب نشان مي دهد) و يكي خشونتي انساني كه در رفتار ما با همديگر است. (خشونتي كه در رفتار رييس هانتا با او هست يا دوستان موقت مانچا با مانچا يا خشونت آدم هاي مختلف با دختر كولي) و همين ديدن ِ مدام ِ اين خشونت است كه منجر به نكرار ِ مدام اين سطر در طول رمان مي شود كه "نه در آسمان ها نشانی از عطوفت هست و نه در وجود آدمی " و جلوتر وقتي بيشتر به ژرفا خيره مي شود "نه! نه در آسمان ها نشانی از رافت و عطوفت وجود دارد نه در زندگی بالای سر و نه زیر پای ما و نه در درون من" (ص 50)

زندگي هانتا زندگي تلخي است به مزه ي همان ابجويي كه مي خورد و به همين خاطر مدام ياد جمله ها و شعرهايي مي افتد كه از كتاب هاي مختلف خوانده است مثلا وقتي مادرش مي ميرد و جنازه اش را در مرده سوز خانه مي سوزانند ياد شعری از سندبرگ مي افتد که می گفت تمامی آنچه از یک فرد بشری باقی می ماند گوگردی است که جعبه کبریتی را کفایت کند و آهنی که بتوان با آن میخی ساخت که انسان بتواند از آن خود را حلق آویز سازد. (ص 13) يا مثلا وقتي دارد كتاب هاي كلاسيك را پرس مي كند "احساس می گردم که دارم جمجمه و استخوان کلاسیک ها را خرد می کنم. یاد آن تکه ای در تورات می افتادم که می گفت ما همچون دانه های زیتونی هستیم که تنها هنگامی جوهر خود را بروز می دهیم که در هم شکسته شویم." (ص 14)

هانتا كتاب خواندن را و دانستن را به شكل تقدس گونه اي نشان نمي دهد بلكه برعكس در مقايسه هاي مكرر بين آدم هايي كه زندگي شان را با كتاب مي گذرانند و موش هايي كه در انبارهاي كاغذ باطله و كتاب زيست مي كنند تقبيحي طنزآلود ديده مي شود مثلا وقتي در مونولوگي دروني درباره ي موش ها مي گويد "موجوداتی که با هم یک خاصیت مشترک داریم و آن نیاز شدیدمان به ادبیات است" (ص 15) و البته از اين المان – موش ها – براي طنز تلخي كه در اطزاف خود مي بيند به خوبي استفاده مي كند مخصوصا جايي كه جنگ بين موش هاي سفيد و خاكستري را تصوير مي كند و انگار دارد دعواهاي سياسي، دعواهاي هنري و دعواهاي بين منتقدين را روايت مي كند؛ ادبيات را – و كلا هنر را - مي ستايد و در ماتم بي مهري هاي روا داشته به آن سوگواري مي كند؛ مخصوصا اشتياق و ستايش او به ادبيات كلاسيك را مي توان در جاي جاي كتاب ديد "کاغذ هم مثل پنیر جا افتاده و شراب کهن هر قدر کهنه تر خوشمزه تر" (ص 16)

هانتا اما با وجود مصائب زندگي اش، تنهايي اش، تحقير و ستمي كه بر او روا مي دارند و . . . شرم خود را مي شناسد و غرور خود را حفظ مي كند درست همانگونه كه از لائوتسه در متن كتاب مي خوانيم: "شرم خود را بشناس و غرورت را حفظ کن"

هانتا تمام زندگي اش كتاب است، معشوقه اي ندارد – دخنر كولي و مانچا را مي توان معشوقه هاي او حساب كرد؟ - اما مي داند كه عشق چيز برتري است و من شخصا اين نگاه را ستايش مي كنم، دانستن ِ عشق، دوست داشتن، عاشق بودن بي آنكه معشوقي در ميانه باشد كه به گند بكشي و بكشد همه چيز را؛ هيچ كس مثل هانتا به معناي آن حرف شوپنهاور پي نبرده است كه "بالاترین همه قوانین عشق است و عشق شفقت است"

شايد نركيبي از همين فقدان ِ معشوقي از سنخ زني مدام همبستر با نفرت از كساني كه با ادبيات آنگونه بي رحم و ديكتاتورانه برخورد مي كنند است كه وقتي دستگاه پرس جديد را و طرز كارش را توصيف مي كند اينگونه مي گويد: در جعبه ها را پاره می کنند و کتاب های باکره را در می آورند جلدشان را جدا می کنند و تن لخت کتاب را بر تسمه نقاله می اندازند (ص 69)

نهايتا اينكه همه ي خوره هاي كتاب مي دانند كه در اعماق وجود همه ي ما رويايي تلخ است و اميدي اندوهناك كه هر وقت كتابي را در دست مي گيريم ته قلب مان اميدواريم كه در اين كتاب آن سطر جادويي را بيابيم كه بعدش آرام بگيريم "به این امید خجسته که که در آن کتاب ها روزی چیزی خواهیم خواند که هستی مان را دگرگون کند" (ص 71)

و همه ي اينها در بستري از عشق جريان دارد، عشقي از همان گونه كه گفتم و اين عشق به ایلونکاست.

تنهایی پر هیاهو

نوشته ی بهومیل هرابال (1914-1997)

ترجمه ی پرویز دوایی

انتشارات آبی – مجموعه کتاب روشن

چاپ ششم 1387 (چاپ اول: 1383)

106 صفحه، 1900 تومان

كتاب با جمله اي از گوته آغاز مي شود و من اين مطلب را با همان جمله پايان مي بخشم: فقط خورشید حق دارد که لکه داشته باشد